Ο Πανίερος Ναός της Αναστάσεως, άλλοτε γνωστός με το όνομα Μαρτύριο, Ανάσταση, Ναός του Αγίου Τάφου, Ναό του Κυριακού Τάφου. Χτίσθηκε από τον Μ. Κωνσταντίνο μετά την δεκαετηρίδα που επακολούθησε την σύνοδο της Νίκαιας, επί Μακάριου επισκόπου Ιεροσολύμων. Για να ανοικοδομηθεί αυτός χρειάζονταν πρώτα να καταστραφεί ο ναός της Αφροδίτης, τον οποίο ο Αδριανός είχε εγείρει εκεί, να κατασκαφθεί το έδαφος και τα πρόσθετα χώματα, τα οποία σκόπιμα είχαν ριφθεί εκεί από τους «ειδωλολάτρες» για να καταχωθεί το Άγιο Μνήμα. Αυτό το μεγάλο οικοδόμημα αν και περιγράφεται από τον Ευσέβιο, χρειάζονται να ληφθούν υπ’ όψιν και άλλες μαρτυρίες, όπως τα οδοιπορικά του εκ Βοργδάλλης προσκυνητή Ευχέριου, που επισκέφτηκε τα Ιεροσόλυμα το 334, και της Σίλβιας, η οποία έφτασε εκεί τον 4ο αιώνας και περιγράφει τις τελετές σε αυτόν τον ναό. Από αυτές λοιπόν τις περιγραφές είναι δυνατό να καταλάβει κανείς ότι το οικοδόμημα αυτό αποτελούνταν από:

1. Την εκκλησία της Αναστάσεως που περιλάμβανε το Άγιο Μνήμα και τους 12 περιστοιχισμένους κίονες.

2. Από τον Σταυρό, εις τον οποίο η Σίλβια διακρίνει 2 μέρη, ένα από ευρεία υπαίθριας αυλής και στοές και από ένα μικρό παρεκκλήσι που περιλάμβανε τον χώρο του Γολγοθά.

3. Από την μεγάλη εκκλησία ή του Μαρτυρίου, η οποία βρίσκεται πίσω από τον σταυρό και είναι μεγάλη βασιλική με 5 κλίτες

4. και από τα προπύλαια που οδηγούν στην Αυλή

Η ίδρυση του ναού συνοδεύτηκε από μεγάλο πανηγύρι και από την παρουσία των επισκόπων που παρευρέθησαν στην εν Τύρω σύνοδο το 336 και με κέλευσμα του Μ. Κωνσταντίνου μετά την λήξη της πήγαν στα Ιεροσόλυμα όπου τέλεσαν τα εγκαίνια του Πανίερου Ναού της Αναστάσεως.

Το μνημειώδες συγκρότημα βρίσκεται ανάμεσα στον έμβολο και στη Χριστιανική οδό, στο βορειοδυτικό τμήμα της πόλης. Περιλάμβανε ένα αίθριο, μία βασιλική, ένα δεύτερο περίστυλο αίθριο ( γνωστό και ως Ιερός Κήπος) και τη ροτόντα της Αναστάσεως, στον άξονα ανατολής-δύσης. Τρεις είσοδοι (τρίβηλο) οδηγούσαν από το αίθριο στη βασιλική. Τέσσερις σειρές κιόνων χώριζαν τη βασιλική σε πέντε κλίτη. Η αψίδα του ιερού κοιτούσε προς τα δυτικά, προς τον Τάφο, και όχι προς τα ανατολικά, όπως αργότερα επικράτησε στους χριστιανικούς ναούς. Η ροτόντα της Αναστάσεως ήταν ένα ημικυκλικό στεγασμένο κτήριο (διάμετρος 35 μέτρα) με τρεις αψίδες. Στο κέντρο της ροτόντας το λαξευμένο στο βράχο Τάφο περιέκλειαν κυκλικά τέσσερις ομάδες των τριών κιόνων, οι οποίες εναλλάσσονταν με τέσσερα ζεύγη τετράγωνων πεσσών. Τον Τάφο κάλυπτε κιβώριο, στο οποίο έκαιγαν καντήλες μέρα και νύχτα. Το λάδι τους θεωρούνταν ότι είχε θαυματουργές θεραπευτικές ιδιότητες και συγκεντρωνόταν σε μικρές μολύβδινες φιάλες (ampullae), για να πουληθεί στους πιστούς. Στη νοτιοανατολική γωνία του περίστυλου αιθρίου βρισκόταν ο βράχος του Γολγοθά, τον οποίο στέγαζε ένα κιβώριο στηριζόμενο σε τέσσερις πεσσούς

Η καταστροφή του Ναού από τους Πέρσες. & η ανοικοδόμηση του.

Το οικοδόμημα αυτό μόνο για 3 αιώνες έμεινε ανέπαφο. Κατά το 614 με την εισβολή των Περσών στην Παλαιστίνη παραδόθηκε στο πυρ, αφού προηγουμένως συλήθηκε και αρπάχθηκαν τα πολύτιμα αναθήματά του, τα οποία ο Μ. Κωνσταντίνος και οι λοιποί αυτοκράτορες είχαν χαρίσει.

Την ανοικοδόμηση του ναού καθώς και των άλλων καταστραμμένων ναών της περιοχής ανέλαβε να φέρει γρήγορα εις πέρας με κοινές εισφορές ο ηγούμενος της Λαύρας του Αγίου Θεοδοσίου Μόδεστος. Είναι φυσικό ο ναός της αναστάσεως να προκαλέσει την ιδιαίτερη φροντίδα του δραστήριου αυτού μοναχού και έτσι το 626 νέο οικοδόμημα πιο σύνθετο ακόμη ανεγέρθηκε επί των ερειπίων του πρώτου. Επειδή όμως δεν υπήρχαν τα ανάλογα χρήματα με αυτά του Μ. Κωνσταντίνου το οικοδόμημα ανεγέρθηκε μικρότερο σε διαστάσεις. Έτσι ανεγέρθησαν ξεχωριστές εκκλησίες επί έκαστου των ιδιαίτερων προσκυνημάτων και έτσι η 1 βασιλική αντικαταστήθηκε από 4 άλλους ναούς Βυζαντινού ρυθμού και αυτές ήσαν

1. Η Εκκλησία της Αναστάσεως επί του Αγίου Τάφου

2. Η Εκκλησία του Γολγοθά, επί του λόφου της σταυρώσεως

3. Η Εκκλησία της ανερεύσεως του τιμίου σταυρού

4. Η Εκκλησία της Θεοτόκου, η οποία ανεγέρθηκε επί του προσκυνήματος της αποκαθηλώσεως

Οι εκκλησίες αυτές ήσαν ενωμένες μεταξύ τους με τοίχους και ήταν προσκείμενες προς αυλή επιστρωμένη με μάρμαρα και σχημάτιζαν γραμμή που πήγαινε από Δυτικά  προς Ανατολικά.

Η καταστροφή του Ναού από τους Άραβες & η νέα ανοικοδόμηση του.

Με διάταγμα του 1010 από τον Χαλίφη της Αιγύπτου Χάκεμ Αμριλλάχ αποφασίζεται η καταστροφή του ναού τη Αναστάσεως και έτσι οι 4 εκκλησίες κατεστράφησαν από την πυρκαγιά αφού πρώτα λεηλατήθηκαν. Η νέα ανοικοδόμησή του πραγματοποιήθηκε το 1048 αφού συμφώνησαν οι χαλίφηδες του Χάκεμ με τους πρεσβευτές των Βυζαντινών αυτοκρατόρων της εποχής.

Η σημερινή κατάσταση του Ναού.

Η σημερινή έκταση του ναού δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί ως υπερμεγέθης αλλά τα ανώγεια και τα ισόγεια του μπορούν να φιλοξενήσουν 10.000 ψυχές, εκτός εκείνων που θα μπορούσαν να συμπεριληφθούν στην ευρύχωρη αυλή του. Από την αυλή στο εσωτερικό οδηγεί μια και μόνη πύλη, η οποία καλείται Αγία Πόρτα, τις οποίας τα κλειδιά από το 1520 κατά διαταγή του Σουλτάνου Σουλεϊμάν παραδόθηκαν στα χέρια των Μωαμεθανών, και οι οποίοι μέχρι και τα έσχατα χρόνια της κατοχής της Παλαιστίνης από τους Μωαμεθανούς οι οποίοι κρατούσαν τον ναό κλειστό και τον άνοιγαν μόνο όταν γίνονταν αίτηση και πληρώνονταν και ο κατάλληλος φόρος.

Εξ αιτίας του αποκλεισμού αυτού, οι μοναχοί ήσαν αναγκασμένοι να διαμένουν εντός του ναού με σκοπό να τον επιμελώνται, ν’ ανάβουν τα συνεχώς καιγόμενα κανδήλια κ.λ.π. Αυτοί οι έγκλειστοι από διάφορα έθνη ανέρχονται σε 44 και λόγω της διαρκής διαμονής τους εκεί είχαν ανάγκη από την κατασκευή οικημάτων τα οποία κάθε έθνος κατασκεύασε από σανίδες. Οι λαμπάδες και τα ακοίμητα καντήλια που μετρήθηκαν το 1877 ανέρχονται σε 150 ενώ σε στιγμές μεγάλων εορτών ανέρχονται σε 3.000.

Οι διεκδικήσεις των Χριστιανικών Δογμάτων εντός του Ναού της Αναστάσεως.

Από την εποχή των σταυροφόρων ο ναός απέβη το μήλο της Έριδος μεταξύ Λατίνων και Ανατολικών (Ορθοδόξων, Αρμενίων και Κοπτών).

Παρά τις διάφορες διακυμάνσεις από τις οποίες διήλθε ένεκα των οξειών αντιπαραθέσεων για την κυριαρχία επί αυτού, ανέκαθεν και συνεχώς, εκτός διαλείμματος της εποχής των σταυροφόρων, η καθεαυτό χρήση και κυριότητα του ναού της Αναστάσεως αναγνωρίσθηκε με ορισμό του Σουλτάνου Σελίμ του Β’ (1517), επικυρωμένος από το οχτιναμέ του Ομάρ, υιού του Χαττάπ, που έδωσε προνόμια στους Έλληνες Ορθοδόξους, στον Πατριάρχη των «ρωμαίων».

Εν τούτοις δεν αποκλείσθηκαν ολότελα και οι Λατίνοι με τους Αρμένιους και τους Κόπτες αλλά αναγνωρίσθηκε και σε αυτούς το δικαίωμα να διατηρούν οι ίδιοι παρεκκλήσια και να ιερουργούν επί ορισμένων προσκυνημάτων σε ημέρες τακτές και να ανάβουν κανδήλια σε ορισμένα σημεία.

Η μεγάλη πυρκαυα του Πανιέρου Ναού της Ανάστασεως και η ανοικοδόμηση του το έτος 1808.

Τις 30 Σεπτεμβρίου του 1808 εξεράγη πυρκαγιά στο ναό της Αναστάσεως που τον κατάστρεψε. Υπόνοιες διατυπώθηκαν κατά των Αρμένιων ως εμπρηστών του ναού αλλά δεν αποδείχθηκε τίποτα. Ο ναός παρουσίασε απερίγραπτο θέαμα μεγαλοπρεπούς ερειπίου, αλλά από εκείνη την στιγμή ξεκίνησε μεγάλος αγώνας περί της ανοικοδομήσεως. Κινήθηκε ολόκληρο το ελληνικό έθνος από τις οδηγίες των Πατριαρχών της Κωνσταντινουπόλεως και Ιερουσαλήμ και του προυχόντων μαζί ως ένας άνθρωπος, προς την ανοικοδόμηση. Όλοι συνεισέφεραν στον αγώνα αυτό και υπήρξαν μερικοί που πούλησαν και τα οικιακά τους σκεύη για να μετέχουν στις εισφορές. Οι Λατίνοι και οι Αρμένιοι τέθηκαν έτσι σε κίνηση για να λάβουν το δικαίωμα της ανοικοδομήσεως αλλά ευτυχώς το 1809 εκδόθηκε σουλτανικό διάταγμα, με το οποίο επιτρέπονταν στο Ελληνικό γένος να ανοικοδομήσει τον ναό.

Ο αρχιτέκτονας Κομιανός από την Μυτιλήνη ανέλαβε να επιστατήσει δωρεάν στην ανοικοδόμηση, και γρήγορα παρασκευάζοντας το υλικό και τους εργάτες, πήγε στην Ιερουσαλήμ και στις 19 Ιουλίου του 1809 άρχισαν οι προκαταρκτικές εργασίες. Οι Αρμένιοι συνέπραξαν με τους Λατίνους, προκαλώντας μεγάλες ταραχές, εξεγείροντας και τον Μουσουλμανικό όχλο της Ιερουσαλήμ και οι εργασίες συνεχίστηκαν ανένδοτες. Μη μπορώντας οι Αρμένιοι και οι Λατίνοι να τις εμποδίζουν επί τόπου, ενέργησαν στην κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης και κατά σουλτανική διαταγή καταρτίστηκαν μεγάλες επιτροπές από Έλληνες και Αρμένιους, οι οποίοι επί μακρόν συζήτησαν τα προβληθέντα ζητήματα.

Κατ’ αρχάς οι Αρμένιοι ζήτησαν να κτίσουν αυτοί τον ναό, είτε να συμμετάσχουν στην ανοικοδόμηση, είτε να κτίσουν τα μέρη που ήταν εξιδιασμένα σε αυτούς. Οι έλληνες απέκρουσαν τις αξιώσεις αυτές. Εν τω μεταξύ οι έλληνες εργάτες πάθαιναν τα πάνδεινα στα Ιεροσόλυμα και στις διαμάχες μεταξύ των αλλόδοξων προστέθηκε και επανάσταση των Γενίτσαρων της Ιερουσαλήμ. Αυτοί φόνευσαν τον εργάτη Γαβριήλ, πλήγωσαν άλλους, διασκόρπισαν τους υπόλοιπους και κατάστρεψαν ότι είχε οικοδομηθεί..

Τέλος κατά τον Μήνα Μάρτιο του 1810 είχε συμπληρωθεί η ανοικοδόμηση του περικλείοντος τον Άγιο Τάφο κουβούκλιου, το οποίο έφερε τις επιγραφές: «Κτήμα και αφιέρωμα τω Χριστώ των Ορθοδόξων ρωμαίων», άνωθεν δε της Πύλης «Ανωκοδομήθη το κουβούκλιον του Παναγίου Τάφου, όλο εκ θεμελίου δι’ ελέου Ορθοδόξων ρωμαίων επί της Πατριαρχείας Κυρίου Κ. Πολυκάρπου εν έτη αωη κατά μήνα Μάρτιον». Κατά τον μήνα Αύγουστο συμπληρώθηκε και οι ανοικοδόμησης του ναού του καθολικού και του Γολγοθά. Στις 12 Σεπτεμβρίου 1810 έληξαν ευτυχώς οι εργασίες και την επόμενη τελέστηκαν τα εγκαίνια του ναού, και αυτού η ανοικοδόμηση ορθά χαρακτηρίστηκε ως «θαύμα της πίστης των Ελλήνων».

ΟΙ ΦΙΛΟΙ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ