Στήν ὀρθόδοξη πίστη μας, ἄν καί ἔχουν γραφεῖ καί ἄλλες, ἔχουμε ἐν χρήσει τρεῖς θεῖες λειτουργίες, οἱ ὁποῖες φέρουν τό ὄνομα τοῦ Ἁγίου πού τίς συνέγραψε, καθώς καί τήν Θεία Λειτουργία τῶν Προηγιασμένων Δώρων.

α) Ἡ Θεία Λειτουργία τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, ἡ ὁποία τελεῖται ὅλες τίς καθημερινές, τίς Κυριακές καί τίς ἑορτές τοῦ ἔτους, πλήν τῶν 12 ἡμερῶν πού θά ἀναφέρουμε στή συνέχεια.

β) Τοῦ Μεγάλου Βασιλείου, μέ δομή ἴδια μέ αὐτήν τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου (διαφέρουν τά συστατικά λόγια, κάποιες εὐχές, ἀντί τοῦ «Ἄξιον ἐστί» ψάλλουμε τό «Ἐπί σοί χαίρει Κεχαριτωμένη» καί ἡ ὀπισθάμβωνος εὐχή), μόνο πού οἱ εὐχές εἶναι μακροσκελέστερες ἀπό αὐτήν τοῦ Χρυσοστόμου καί γενικότερα διακρίνεται γιά τήν μεγαλοπρέπειά της. Τελεῖται 10 φορές τόν χρόνο: Τίς 5 Κυριακές τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, τό πρωί τῆς Μεγάλης Πέμπτης καί τοῦ Μεγάλου Σαββάτου, τίς παραμονές τῶν Χριστουγέννων καί τῶν Θεοφανείων καί τήν ἡμέρα μνήμης τοῦ συγγραφέα της Μεγάλου Βασιλείου (1η Ἰανουαρίου).

γ) Τοῦ Ἁγίου Ἰακώβου τοῦ Ἀδελφοθέου, ἡ ὁποία εἴθισται νά τελεῖται δίς τοῦ ἔτους, κατά τήν ἡμέρα μνήμης τοῦ συγγραφέως της (23 Ὀκτωβρίου) καί μιά Κυριακή μετά τά Χριστούγεννα. Τελεῖται στόν σολέα (τόν χῶρο μεταξύ τοῦ Ἱεροῦ Βήματος καί τοῦ κυρίως Ναοῦ), μέ τόν λειτουργό νά βλέπει πρός δυσμάς (πρός τόν λαό). Ὁ λειτουργός φέρει λευκά ἄμφια(καί οἱ συλλειτουργοί του), ἐνῶ ἐάν ἱερουργεῖ Ἀρχιερέας, αὐτός δέν φέρει Σάκκο, ἀλλ’ ἀντ’ αὐτοῦ φελώνιο, πολυσταύριο (καί φυσικά ὠμοφόριο). Τό χαρακτηριστικό αὐτῆς τῆς Θείας Λειτουργίας εἶναι ὅτι τά Ἅγια μετά τόν Καθαγιασμό δέν «συστέλλονται», ὅπως συμβαίνει στίς ἄλλες δύο λειτουργίες, καί οἱ πιστοί κοινωνοῦν ὅπως καί οἱ ἱερεῖς, χωριστά τόν Ἄρτο (Σῶμα Χριστοῦ) καί χωριστά τόν Οἶνον (Αἷμα Χριστοῦ). Αὐτό σέ πολυπληθεῖς ἐνορίες ἔχει πρακτικές δυσκολίες, ἀπαιτεῖ δύο ἱερεῖς, ὥστε ὁ ἕνας νά μεταδίδει τόν Ἅγιο Ἄρτο καί ὁ ἄλλος τόν Ἅγιον Οἶνον, καί ἐάν ἡ προσέλευση τῶν πιστῶν εἶναι ἀκόμη μεγαλύτερη, πολλαπλάσιοι τῶν δύο Ἱερέων. Ἡ Ἀποστολική Θεία Λειτουργία τοῦ Ἁγίου Ἰακώβου τοῦ Ἀδελφοθέου, εἶναι ἡ ἀρχαιότερη ὅλων, καί πάνω σ’ αὐτήν βασίστηκαν οἱ ἑπόμενες.

Οἱ τρεῖς αὐτές Θεῖες Λειτουργίες (σέ ἀντίθεση μέ τήν «Προηγιασμένη» ὅπως ἁπλά τήν ἀποκαλεῖ ὁ λαός μας, καί τήν ὁποία θά ἐξετάσουμε στήν συνέχεια), ἔχουν Πασχάλιο καί Ἀναστάσιμο χαρακτήρα. Ἀποτελοῦν χαρμόσυνο, πανηγυρικό καί ἐπινίκιο Μυστήριο. Ἡ περίοδος τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, πλήν τῶν Σαββάτων καί τῶν Κυριακῶν (ὁπότε τελεῖται κανονικά ἡ Θεία Λειτουργία τοῦ Χρυσοστόμου καί τοῦ Μεγάλου Βασιλείου ἀντίστοιχα) ἀποτελεῖ περίοδο «πένθιμη», ἀφοῦ μέ τό τέλος της, θά κληθοῦμε νά ζήσουμε τό Ἄχραντο Πάθος καί τήν Σταύρωση τοῦ Κυρίου. Εἶναι περίοδος νηστείας, προετοιμασίας, προσευχῆς, περισυλλογῆς καί μετανοίας. Γι’ αὐτό οἱ ἐκκλησιαστικοί κανόνες ἀπαγορεύουν ρητά τήν τέλεση Θείας Λειτουργίας τίς καθημερινές τῆς Σαρακοστῆς, διότι ὁ «χαρμόσυνος» χαρακτήρας τῆς Θείας Λειτουργίας, δέν συνάδει μέ τό πένθιμον τῆς περιόδου.

Οἱ πιστοί, ὅμως, σέ ἀντίθεση μέ τόν σύγχρονο ἄνθρωπο, ἤθελαν νά «κοινωνοῦν» πιό συχνά. Δέν ἠδύναντο νά περιμένουν ἀπό τήν Κυριακή ἕως τό ἑπόμενο Σάββατο γιά νά «μεταλάβουν» τῶν Ἀχράντων Μυστηρίων. Δέν φρόντιζαν μόνο γιά τήν ὑλική τροφή τοῦ σώματος, ὅπως κάνει ὁ ἄνθρωπος τῆς ἐποχῆς μας. Ἐπιθυμοῦσαν καί λαχταροῦσαν τήν κατεξοχήν πνευματική τροφή, τήν Θεία Εὐχαριστία.

Καί ὅταν κοινωνοῦσαν πλημμύριζε ἡ ὕπαρξή τους αἰωνιότητα καί χαρά, δηλαδή Χριστό. Ὁπότε ἡ Ἐκκλησία, γιά νά μήν στερήσει τήν πνευματική τροφή ἀπό τά Μέλη της, αὐτό τό Πανάγιον Σῶμα καί Πανακήρατον Αἷμα τοῦ Κυρίου μας, «εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν καί εἰς ζωήν αἰώνιον», ὅρισε τήν μετάληψη ἀπό Προηγιασμένα Ἅγια.

Λέγοντας «Προηγιασμένα», ὅπως τό λέει καί ἡ λέξη, ἐννοοῦμε τόν ἄρτο καί τόν οἶνο, τά ὁποῖα ἔχουν καθαγιαστεῖ προηγουμένως, σέ προηγούμενη δηλαδή Θεία Λειτουργία. Συγκεκριμένα τίς Κυριακές (ἤ καί τά Σάββατα) τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, οἱ ἱερεῖς δέν ἐξάγουν ὅπως συνήθως «ἕναν ἀμνό», τό «κυβοειδές» τεμάχιο ἄρτου πού τοποθετεῖται στό κέντρο τοῦ Δισκαρίου, καί πού μετά τόν Καθαγιασμό θά γίνει τό Σῶμα τοῦ Κυρίου. Ἄν πρόκειται νά τελεστοῦν δύο Προηγιασμένες μέσα στήν ἐρχόμενη ἑβδομάδα (Τετάρτη καί Παρασκευή), ὁ Ἱερέας ἐξάγει ἀπό τό πρόσφορο (ἤ καί ἀπό ἄλλα «ὑψωμένα» πρόσφορα) μέ τήν Ἁγία Λόγχη, δύο ἐπιπλέον Ἀμνούς, τούς τοποθετεῖ στό Ἅγιο Δισκάριο, μαζί μέ αὐτόν πού θά χρησιμοποιηθεῖ στήν «τρέχουσα» Θεία Λειτουργία, μαζί μέ τήν μερίδα τῆς Θεοτόκου, τίς μερίδες τῶν ἐννέα Ταγμάτων καί τήν μερίδα τοῦ οἰκείου Ἐπισκόπου. Τούς δύο ἐπιπλέον ἀμνούς ὁ ἱερέας μετά τόν καθαγιασμό, θά τούς «ἐμβαπτίσει» στό Τίμιο Αἷμα τοῦ Κυρίου μας πού βρίσκεται στό Ἅγιο Ποτήριο, καί στή συνέχεια θά τούς τοποθετήσει (θά τούς φυλάξει) στό μικρό Ἀρτοφόριο (μεταλλικό συνήθως κουτί, πού παραμένει πάνω στήν Ἁγία Τράπεζα, αὐτήν τήν περίοδο), μέχρι τήν μέρα καί ὥρα πού θά τελεστεῖ ἡ Προηγιασμένη.

Ἀρχικά οἱ μοναχοί καί οἱ πιστοί, ἁπλῶς κοινωνοῦσαν τήν Τετάρτη καί τήν Παρασκευή, χωρίς νά προηγηθεῖ κάποια Ἀκολουθία. Ἐπειδή ὅμως τήν ἐποχή ἐκείνη Νηστεία σήμαινε ἀποχή τροφῆς μέχρι τήν δύση τοῦ ἡλίου, λογικό ἦταν ὁ πιστός νά «κατακλείει» τήν Νηστεία, μεταλαμβάνοντας μετά τόν Ἑσπερινό. Αὐτή τήν πρακτική ἀκολουθεῖ μέχρι σήμερα ἡ Ἐκκλησία μας. Τήν Τετάρτη, ἡ Προηγιασμένη τελεῖται κανονικά «Ἑσπερινή». Ὅμως τίς Παρασκευές τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς τό ἀπόγευμα, τελεῖται ἡ ἀκολουθία τῶν «Χαιρετισμῶν» στήν Ὑπεραγία Θεοτόκο, ὁπότε ἡ Προηγιασμένη τελεῖται τό πρωΐ τῆς Παρασκευῆς. Μέ τόν Ἑσπερινό συμπλέκονται τροπάρια κατανυκτικά, οἱ ἱερεῖς φέρουν πένθιμα ἄμφια, ἡ Ἁγία Τράπεζα καί τά Τίμια Δῶρα εἶναι σκεπασμένα μέ μαῦρα καλύμματα, οἱ εὐχές εἶναι γεμάτες συντριβή καί ταπείνωση. «Μυστικωτέρα εἰς πᾶν ἡ τελετή γίνεται» (Ἅγιος Θεόδωρος Στουδίτης).

Κατά τήν διάρκεια τῆς Λειτουργίας τῶν Προηγιασμένων Δώρων, ὁ ἱερέας κλείνει τήν Ὡραία Πύλη καί λέγοντας χαμηλόφωνα τό «Δι’ εὐχῶν τῶν Ἁγίων...», καί πάνω στήν Ἁγία Τράπεζα, ἐπί τοῦ «Ἀντιμηνσίου» ἀνοίγει τό μικρό Ἀρτοφόριο, καί μέ μεγάλη προσευχή καί συντριβή, μεταφέρει τά Προηγιασμένα Ἅγια (τόν καθαγιασμένο Ἀμνό πού εἶναι ἐμβαπτισμένος στό Ζωήρυτον Αἷμα τοῦ Κυρίου), ἀπό τό μικρό Ἀρτοφόριο στό Ἅγιο Δισκάριο, τοποθετεῖ ἐπ’ αὐτοῦ τόν ἀστερίσκο καί τό μέλαν κάλυμμα, τό μεταφέρει στήν Ἁγία Πρόθεση, βάζει κρασί στό Ἅγιο Ποτήριο, τό σκεπάζει καί καλύπτει ἀμφότερα τά Ἅγια μέ τόν «Ἀέρα», λέγοντας χαμηλόφωνα μόνο τό «Δι’ εὐχῶν...».

Μετά τήν Κυριακή προσευχή (τό «Πάτερ ἡμῶν»), γίνεται ἡ μετάληψη τῶν πιστῶν, καί ἀκολουθεῖ ἡ ὀπισθάμβωνος εὐχή καί ἡ Ἀπόλυση. Οἱ πιστοί μέ κατάνυξη παίρνουν τό ἀντίδωρο, καί μέ τόν Χριστό νά πλημμυρίζει τήν ὕπαρξή τους, ἐνισχυμένοι καί ἐνδυναμωμένοι ἐπιστρέφουν στόν καλό ἀγώνα. Ἐπιστρέφουν στό στάδιο τῶν ἀρετῶν, ὅπως περιγράφει ἕνας ὑπέροχος ὕμνος τῆς περιόδου αὐτῆς τήν Μεγάλη Τεσσαρακοστή, ὅπου μέ ὅπλα τήν πίστη, τήν προσευχή, τή νηστεία καί τήν ἐλεημοσύνη, θά πολεμήσουν τόν Διάβολο καί τήν Μεγάλη Ἑβδομάδα, ὁπότε νικητές πλέον θά ἑορτάσουν τήν πανέκλαμπρη καί πανευφρόσυνη ἡμέρα τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου.

Ἀρχιμανδρίτης Μιλτιάδης Μίτσελλ

Ἱεροκήρυξ Ἱ. Μητρ. Καρπάθου & Κάσου