Τὸ θαῦμα τοῦ Ἁγίου Φωτὸς ἔλαβε χώρα γιὰ πρώτη φορὰ στὸν Τάφο τοῦ Ἰησοῦ ὅταν ἡ Ἀνάστασή Του συνοδεύθηκε ἀπὸ ἕνα ἄπλετο φῶς ἀσύγκριτης φωτεινότητος. Στὸ Εὐαγγέλιο τοῦ Ἰωάννη διαβάζουμε ὅτι «Μαρία ἡ Μαγδαληνὴ ἔρχεται πρωῒ σκοτίας ἔτι οὔσης εἰς τὸ μνημεῖον» . Ἡ Μαρία ἡ Μαγδαληνὴ πῆγε στὸν Τάφο πρὶν ἀκόμη ξημερώσει, δηλαδὴ νύχτα. Ὅταν ὅμως εἶδε τὸν «λίθον ἠρμένον», δηλαδὴ ἀπομακρυσμένο, ἔτρεξε νὰ τὸ ἀνακοινώσει στὸν Ἀπόστολο Πέτρο, ὁ ὁποῖος μαζὶ μὲ τὸν Ἰωάννη τὴν ἀκολουθοῦσαν. Ὁ Ἰωάννης, μὲ τὸ νεανικό του σφρῖγος τρέχοντας τότε πιὸ γρήγορα ἀπὸ τὸν ὥριμο Πέτρο ἔφθασε πρῶτος στὸ μνῆμα. Δὲν μπῆκε ὅμως ἀλλὰ «παρακύψας» , ἀφοῦ ἔσκυψε, εἶδε τὰ ὀθόνια κατὰ γῆς ριγμένα. Μέσα στὸν Τάφο μπῆκε ὁ Πέτρος ποὺ ἔτρεχε πίσω του μὲ ἀγωνία. Πῶς ὅμως ἐνῶ ἐπικρατοῦσε βαθὺ σκοτάδι κατάφεραν ὁ Ἰωάννης καὶ ὁ Πέτρος νὰ δοῦν τὸ ἐσωτερικὸ τοῦ τάφου καὶ τὰ ὀθόνια ποὺ εἶχαν περιτυλίξει τὸν Ἰησοῦ; Καὶ ἰδίως ὁ Ἰωάννης ποὺ δὲν εἰσῆλθε στὸν Τάφο;

Τὴν ἀπάντηση δίνει ὁ Ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης στὸ ἔργο του «Περὶ τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ», ὅπου ἀναφέρει ὅτι ὅσοι ἐκείνη τὴν νύκτα ἀκολούθησαν τὸν Πέτρο πίστεψαν στὴν Ἀνάσταση, γιατὶ ὁ Τάφος τοῦ Χριστοῦ εἶχε γεμίσει ἀπὸ Φῶς, τὸ ὁποῖο ἦταν ὁρατὸ καὶ πνευματικῶς, ἀλλὰ καὶ διὰ τῶν φυσικῶν αἰσθήσεων .Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς ἐπισημαίνει ὁμοίως ὅτι ὁ Ἀπόστολος Πέτρος ἐξεπλάγη ὅταν ἀντίκρυσε τὸ Φῶς μέσα στὸν Τάφο. Γράφει στὸ Κάθισμα τοῦ Ὄρθρου τοῦ πλ. δ΄ ἤχου: «Καὶ δρομαῖος ὁ Πέτρος ἐπέστη τῷ μνήματι καὶ τὸ Φῶς ἐν τῷ τάφῳ ὁρῶν κατεπλήττετο» . Ὁ ἴδιος Ἅγιος στὸ ἔργο του «Λόγος εἰς τὸ Ἅγιον Σάββατον» ἀναφέρει ὅτι τὸ Φῶς ποὺ ἐξέλαμψε στὸν Τάφο τοῦ Χριστοῦ ἐκείνη τὴν νύκτα τῆς Ἀναστάσεως ἦταν τὸ ἄκτιστο Φῶς τοῦ Δημιουργοῦ Θεοῦ, αὐτὸ ποὺ θάμπωσε τοὺς πρόκριτους τῶν Μαθητῶν κατὰ τὴν Μεταμόρφωση τοῦ Χριστοῦ μας στὸ Θαβώρ, ποὺ εἶδε ὁ Παῦλος στὴν πορεία του πρὸς τὴν Δαμασκὸ καὶ ποὺ φωτίσε σὰν πύρινες γλῶσσες τοὺς Ἁγίους Ἀποστόλους τὴν ἡμέρα τῆς Πεντηκοστῆς. Αὐτὸ τὸ ἄκτιστο Φῶς κάθε Μεγάλο Σάββατο ἀνάβει τὴν ἀκοίμητη κανδήλα τοῦ Παναγίου Τάφου καὶ τὶς δεσμίδες τῶν κεριῶν τοῦ Ὀρθόδοξου Πατριάρχη. Ποιὸ εἶναι τὸ θαῦμα; Μά, τὸ ὅτι τὸ ἀδιόρατο καὶ ἄκτιστο Φῶς, ὁ σπινθηρισμὸς ποὺ βγαίνει ἀπὸ τὸν Πανάγιο Τάφο γίνεται κτιστὸ καὶ ἡ φλόγα του ἀνάβει τὰ κεριά, τὰ ὁποῖα μποροῦμε νὰ ἀγγίξουμε, ἀφοῦ ὡς ἄκτιστο Φῶς δὲν καίει ἐνῶ ὅταν γίνει κτιστὸ καίει. Τὸ ἄκτιστὸ Φῶς τῆς Ἀναστάσεως εἶναι ὁρατὸ καὶ σήμερα ἀπὸ πολλοὺς παρισταμένους στὴν τελετὴ τῆς ἁφῆς του. Ὁ ὁσιολογιώτατος μοναχός, π. Σεραφεὶμ Σαββαΐτης, σημειώνει ὅτι, «τὸ ἄκτιστο Φῶς ὁρᾶται βεβαίως κατ' ἐξοχὴν ἀπὸ τοὺς τελείους, ἐπιτρέπει ὅμως ὁ Θεὸς μερικὴ ἐποπτία καὶ σὲ μὴ τελείους, ἀκόμη καὶ σὲ ἀπίστους, προκειμένου νὰ ὁδηγηθοῦν στὴν σωτηρία».

Ὁ ἱστορικὸς τῆς Ἐκκλησίας Εὐσέβιος τὸν τέταρτο αἰῶνα ἀναφέρει ὅτι ἐπὶ Πατριάρχου Ναρκίσσου τὸν δεύτερο αἰῶνα δὲν ὑπῆρχε ἐπάρκεια ἐλαίου στὸ λυχνάρι τῆς εἰκόνος τῆς Ἀναστάσεως καὶ κάποιος ἄνδρας τὸ γέμισε μὲ νερὸ ἀπὸ τὴν πηγὴ τοῦ Σιλωάμ. Κατὰ θαυμαστό, ὅμως, τρόπο τὸ λυχνάρι ἄναψε καὶ παρέμεινε ἀναμένο σὲ ὅλη τὴν Πασχαλιάτικη Λειτουργία.
Ὁ Lατῖνος μοναχός Barnard τὸ ἔτος 865 γράφει : « Ἀξίζει νὰ ἀναφερθεῖ αὐτὸ ποὺ συμβαίνει τὸ Μεγάλο Σάββατο, τὴν Παραμονὴ τοῦ Πάσχα. Τὸ πρωῒ ἀρχίζει «Λειτουργία μέσα στὴν Ἐκκλησία αὐτή. Μετά, ὅταν τελειώσει, μπαίνουν ψάλλοντας τὸ «Κύριε ἐλέησον», μέχρι νὰ ἔλθει Ἄγγελος καὶ νὰ ἀνάψει μὲ φῶς τὰ κανδήλια ποὺ κρέμονται πάνω ἀπὸ τὸν Τάφο. Ὁ Πατριάρχης μεταδίδει αὐτὸ τὸ φῶς στοὺς Ἐπισκόπους καὶ στὸν ὑπόλοιπο λαὸ καὶ ὁ καθένας ἔχει φῶς ἐκεῖ ποὺ στέκεται».

Ἕνας κληρικὸς τῆς αὐτοκρατορικῆς αὐλῆς τοῦ Κωνσταντίνου Ζ΄ Πορφυρογέννητου, ὁ Νικήτας, τὸ 947 ἔστειλε ἐπιστολὴ στὸν αὐτοκράτορα διηγούμενος τὴν ἀπόπειρα ἑνὸς ἐξοργισμένου Ἐμίρη νὰ δώσει τέλος στὴν τελετὴ τοῦ Ἁγίου Φωτός, καθὼς ἀναφέρει ἐπίσης ὁ Αὐξέντιος Φωτικῆς. Ὁ Ἐμίρης ζήτησε ἀπαιτητικὰ ἀπὸ τὸν Πατριάρχη μὲ τὴν ἀπειλὴ ἀπαγορεύσεως τοῦ λαϊκοῦ ἑορτασμοῦ τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Χριστοῦ μας, τὴν καταβολὴ 7000 χρυσῶν νομισμάτων καὶ τὸν περιόρισε στὸ Πραιτώριο. Τὰ χρήματα αὐτὰ δὲν θὰ καταβάλλονταν ἂν δὲν εἶχαν παραδοθεῖ ἀπὸ τοὺς γραμματεῖς του 2000 καὶ δὲν εἶχαν ἐγγυηθεῖ τὴν καταβολὴ τῶν ὑπολοίπων 5000. Ὅση ὥρα παρέμενε ὁ Πατριάρχης φρουρούμενος στὸ Πραιτώριο ὁ Θεὸς τῶν θαυμάτων γέμισε δύο ἀπὸ τὰ καντήλια τοῦ τριπλοκάνδηλου τῆς Ἁγίας Ἀποκαθηλώσεως. Ὅταν τὰ νέα ἔφθασαν στὸ Πραιτώριο Χριστιανοὶ καὶ Μουσουλμάνοι ἔτρεξαν στὸν Ναὸ καὶ συνωστίζονταν γιὰ νὰ ἰδοῦν τὸ θαῦμα. Οἱ Μουσουλμάνοι, ὅμως, πῆγαν μὲ σκοπὸ νὰ κατασφάξουν κάθε Χριστιανὸ ποὺ κρατοῦσε ἀναμμένο φανάρι. Σὲ λίγο ἔφτασε ὁ Πατριάρχης, ἀκολουθούμενος ἀπὸ τὴν Κλῆρο, καί, ἔχοντας διαπιστώσει πῶς δὲν εἶχε μέχρι στιγμῆς λάβει χώρα ἡ ἐμφάνιση τοῦ Ἁγίου Φωτός, μὲ τὴν βοήθεια τῶν Μουσουλμάνων κανόνισε νὰ σφραγισθεῖ τὸ Ἅγιο Κουβούκλιο, καὶ ἄρχισε νὰ προσεύχεται μαζὶ μὲ τοὺς Χριστιανούς.

Περὶ τὴν ἕκτη ὥρα, ἔχοντας προσηλωμένο τὸ βλέμμα του στὸν Πανάγιο Τάφο, εἶδε τὴν ὑπερφυσικὴ ἐμφάνιση τοῦ Ἁγίου Φωτός. Μπῆκε μέσα στὸ Ἅγιο Κουβούκλιο, τοῦ ὁποίου τὴν εἴσοδο τοῦ τὴν ἔδειχνε ἕνας Ἄγγελος. Τὴν στιγμὴ ποὺ πῆγε νὰ πάρει ἕνα κερί, γιὰ νὰ μεταδώσει τὴν οὐράνια φλόγα σὲ ὅλους ὅσοι ἦταν μέσα στὸν Ναὸ κρατώντας δᾶδες, δὲν εἶχε προλάβει νὰ βγεῖ ἀπὸ τὸν Τάφο, ὅταν εἶδε τὸν Ναὸ νὰ πλημμυρίζει ξαφνικὰ μὲ ἕνα οὐράνιο φῶς. Οἱ πιστοὶ στέκονταν ἀριστερὰ καὶ δεξιά, κάποιοι ἦσαν κοντὰ στὴν θύρα, ἄλλοι κοντὰ στὸν Γολγοθᾶ, ἄλλοι κοντὰ στὴν σταυρόμορφη ἁλυσίδα ποὺ κρέμεται ἀπὸ τὴν ὀροφὴ καὶ τριγύρω ἀπὸ τὴν ὁποία εἶχαν κρεμασμένα τὰ καντήλια τους, ἡ ἁλυσίδα, δηλαδή, ποὺ εἶναι γιὰ νὰ ἀντιπροσωπεύει τὸ κέντρο τοῦ κόσμου καὶ ποὺ εἶναι ἐκεῖ ὡς σημεῖο, ὤστε ὅλοι οἱ ἄνθρωποι νὰ θαυμάζουν τὸ φαινόμενο τῆς θεϊκῆς φωτιᾶς. Οἱ ἴδιοι οἱ Μουσουλμάνοι γέμισαν μὲ θαυμασμό, ἀφοῦ μέχρι ἐκείνη τὴν στιγμὴ ἡ ἐμφάνιση τοῦ Φωτὸς κατ’ ἔτος συνέβαινε μόνο σὲ ἕνα ἀπὸ τὰ κανδήλια μέσα στὸ Ἅγιο Κουβούκλιο, ἐνῶ τὴν ἡμέρα αὐτή, ὁλόκληρος ὁ Ναὸς εἶχε γεμίσει μὲ φῶς. Ὁ ἐμίρης, ποὺ παρακολουθοῦσε ἀπὸ κάποιο ὑψηλότερο σημεῖο, ἔγινε μάρτυρας ἑνὸς ἀκόμη μεγαλύτερου θαύματος. Τὸ μεγαλύτερο ἀπὸ τὰ κανδήλια, αὐτὸ ποὺ κρεμόταν ἀκριβῶς μπροστά του, ἀφοῦ ἄφησε νὰ χυθεῖ τὸ λάδι καὶ τὸ νερὸ ποὺ περιεῖχε, ξαφνικὰ γέμισε μὲ τὸ θεϊκὸ πῦρ, παρ’ ὅτι δὲν ὑπῆρχε πλέον κανένα φυτίλι μέσα του».

Ὁ Μουσουλμάνος ἱστορικὸς Al Biruni ἀναφέρει ὅτι τὸ ἔτος 1000 ἕνας κυβερνήτης εἶχε φέρει μαζί του ἕνα κομμάτι ἀπὸ χάλκινο σύρμα ἀντὶ γιὰ φυτίλι, γιὰ νὰ μὴν μπορέσει νὰ ἀνάψει καὶ νὰ φανεῖ ἔτσι ἡ ἀποτυχία τοῦ φαινομένου τοῦ Ἁγίου Φωτός. Ὅμως, κατέβηκε τὸ πῦρ καὶ ὁ χαλκὸς πῆρε φωτιὰ καὶ κατέπληξε τόσο αὐτὸν ὅσο καὶ ὅλους τοὺς γύρω του .Ὁ Πάπας Οὐρβανὸς σὲ γραπτὴ σωζόμενη ὁμιλία του πρὶν τὶς Στατυροφορίες, στὴν πόλη Κλερμὸν τὸ 1095 ἀναφέρει ὅτι «θὰ ἦταν πολυπόθητος καὶ ἀσύγκριτος ὁ τόπος ταφῆς τοῦ Κυρίου, ἀκόμη καὶ ἂν ὁ Θεὸς παρέλειπε νὰ τελέσει ἐκεῖ τὸ ἐτήσιο θαῦμα του. Γιατὶ κατὰ τὶς ἡμέρες τοῦ Πάθους του ὅλα τὰ φῶτα μέσα στὸ Ἅγιο Κουβούκλιο καὶ γύρω ἀπὸ τὸν Ναό, τὰ ὁποῖα ἔχουν σβησθεῖ ἀνάβουν ξανὰ μὲ θεϊκὴ προσταγή. Ποιὰ καρδιά, ἀδελφοί μου, εἶναι τόσο πέτρινη ὥστε νὰ μὴν ἀγγίζεται ἀπὸ ἕνα τέτοι θαῦμα;»

Ὁ Ἄγγλος χρονικογράφος Gautier Vinisauf περιγράφει ἕνα περιστατικὸ ποὺ ἔχει σχέση μὲ τὴν κάθοδο τοῦ Ἁγίου Φωτὸς τὸ 1187. Τότε οἱ Σαρακηνοὶ μὲ τὸν Σουλτάνο Salah ad-Din πῆραν τὰ Ἱεροσόλυμα. Τὴν χρονιὰ ἐκείνη ὁ Σουλτάνος θέλησε νὰ παρευρεθεῖ στὸν ἑορτασμό, ἂν καὶ δὲν ἦταν Χριστιανός. Ὁ χρονικογράφος περιγράφει ὅτι «κατὰ τὴν ἄφιξη του, τὸ Ἅγιο Φῶς κατέβηκε αἰφνιδιαστικὰ καὶ οἱ ἐπιτελεῖς του ταράχθηκαν πολύ. Οἱ Σαρακηνοὶ βλέποντας τὸ φαινόμενο εἶπαν πῶς ἡ φωτιὰ ποὺ εἶχαν δεῖ νὰ κατεβαίνει εἶχε παραχθεῖ μὲ ἀπατηλὰ μέσα. Ὁ Salah ad-Din ἐπιθυμώντας νὰ ξεσκεπάσει τὴν ἀπάτη ἔκανε τὸ κανδήλι ποὺ εἶχε ἀνάψει μὲ οὐράνιο πῦρ νὰ σβύσει, ὅμως, αὐτὸ ἄναψε πάλιν ἀμέσως. Τὸ ἔσβυσε γιὰ δεύτερη καὶ τρίτη φορὰ, ἀλλὰ ἐκεῖνο ἄναβε μόνο του. Μετὰ ἀπὸ αὐτὸ ὁ Σουλτάνος κατασυγχυσμένος φώναξε μὲ προφητικὸ παραλήρημα: «Ἐ, Ναί, ἢ σύντομα θὰ πεθάνω ἢ θὰ χάσω τὴν Ἱερουσαλήμ»!

π. Νικόλαος Σιγάλας