Η Ορθόδοξη Εκκλησία καί η Ρωμιοσύνη γιορτάζουν τήν 24 Αυγούστου τή μνήμη τού Μεγάλου Διδάχου τού Γένους πατρο-Κοσμά τού Αιτωλού, που υπήρξε τό μεγαλύτερο κεφάλαιο τής φυλής μας στά χρόνια τής Τουρκοκρατίας, η επιφανέστερη λαοπαιδευτική καί νεοπατερική μορφή τής νεοελληνικής εθνότητας καί ένας από τούς λίγους, που έκαναν θετική προεργασία καί εξασφάλισαν στόν αγώνα τού ‘21 εγγυήσεις.

Ο καθηγητής Bousquet στην περισπούδαστη μελέτη του γιά τόν άγιο Κοσμά τόν χαρακτηρίζει ως τήν πλέον πρωτότυπη καί δραστήρια φυσιογνωμία τού νεοελληνικού μαρτυρολογίου. Καί δικαιολογημένα, γιατί ο πατρο-Κοσμάς υπήρξε πρότυπο νεοελληνικού ήθους καί απέβη ο επιβλητικότερος λαϊκός αναγεννητής τών τελευταίων χρόνων τής σκλαβιάς. Από τό πολύπλευρο καί πολυδιάστατο έργο τού μεγάλου Εθναποστόλου θά περιοριστούμε μονάχα στό εθνικό του έργο. ‘Ενα έργο που εστιάζεται σέ τρία βασικά σημεία: Στήν ίδρυση σχολείων, στήν καλλιέργεια τής ελληνικής γλώσσας καί στήν αναστολή τού εξισλαμισμού.

1. Πρωταρχικός στόχος τού αγίου Κοσμά ήταν η ίδρυση καί λειτουργία σχολείων. Θεωρούσε τή μόρφωση θεμέλιο τής εθνικής αναγεννήσεως. Τήν εκπαίδευση τήν ήθελε γιά όλο τόν κόσμο, γιά όλα τά παιδιά. <<... πρέπει αδελφοί μου, έλεγε, νά στερεώνετε σχολεία, διότι πάντα εις τά σχολεία γυμνάζονται οι άνθρωποι καί ηξεύρουν καί μαθαίνουν τί είναι Θεός, τί είναι άγιοι άγγελοι, τί δαίμονες, τί είναι κακία, τί αρετή. Τό σχολείον φωτίζει τούς ανθρώπους. Ανοίγει τά μάτια τών Χριστιανών>>. Από όπου περνούσε, ρωτούσε: <<’Εχετε σχολείον διά νά διαβάζουν τά παιδιά;>>. Καί επειδή συνήθως τού απαντούσαν αρνητικά, έλεγε: <<Νά μαζωχτήτε όλοι νά κάνετε ένα σχολείον κοινόν, νά βάλετε καί επιτρόπους νά τό κυβερνούν, νά βάνουν δάσκαλο νά μαθαίνουν όλα τά παιδιά πλούσια καί φτωχά// διότι από τό σχολείον μαθαίνουμε τί είναι Θεός, τί Αγία Τριάς, τίς Γένος>>. Σέ άλλο σημείο τών διδαχών του γράφει: <<... Καί άν δέν εμάθατε οι γονείς (γράμματα), πρέπει νά μάθουν τά τέκνα σας. Δέν βλέπετε ότι αγρίευσε τό γένος μας από τήν αμάθειαν καί εγίναμεν ως τά θηρία; Διά τούτο σάς συμβουλεύω νά κάμετε σχολείον διά νά εννοήσετε τό Ευαγγέλιον>>. Σέ όλες τίς προφορικές του ομιλίες τόνιζε τήν αναγκαιότητα τής ιδρύσεως σχολείων: <<Δέν πρέπει νά υπάρχει χωριό, χωρίς σχολειό. ‘Αν δέν μπορείτε νά βάλετε δάσκαλο, ιδιαίτερα σέ χωριό, άς διδάσκει τά παιδιά σας ο παπάς τού χωριού// τά γράμματα είναι τό στολίδι τού ανθρώπου καί μόνο μέ τή βοήθεια τών γραμμάτων θά μπορέσετε νά καλιτερέψετε τήν τύχη σας. Οι άνθρωποι θά βρούν πολλά πράγματα πού ο νούς σας δέν μπορεί ποτέ νά τά φαντασθή>>.

Από επιστολή πρός τόν αδελφόν του Χρύσανθο μαθαίνουμε πως ίδρυσε δέκα ελληνικά σχολεία καί διακόσια κοινά. ‘Ενας πραγματικός άθλος γιά τήν εποχή εκείνη. Φρόντιζε επίσης γιά δασκάλους, γιά ανεύρεση χρημάτων, γιά διδακτήρια. ‘Ηθελε μορφωμένο λαό ο πατρο-Κοσμάς, γιατί πίστευε απόλυτα ότι πρίν από τήν εθνική αποκατάσταση πρέπει νά προηγηθεί η πνευματική αναγέννηση.

2. ‘Ενας άλλος στόχος τού αγίου Κοσμά ήταν η σπουδή τής Ελληνικής γλώσσας καί η ισχυροποίηση τών ασθενών εθνολογικά καί γλωσσικά διαμερισμάτων τής εθνότητας. ‘Οπου πήγαινε τόνιζε τήν αναγκαιότητα τής ελληνικής γλώσσας, ως τήν επίσημη γλώσσα τής εκκλησίας καί τών ιδιωτικών σχέσεων. Τό μεγάλο πάθος τού Κοσμά ήταν η ελληνοποίηση τών διγλώσσων ομοεθνών μας. ‘Ελεγε χαρακτηριστικά: <<Νά σπουδάζετε τά παιδιά σας νά μαθαίνουν ελληνικά, διότι καί η Εκκλησία μας είναι εις τήν Ελληνικήν καί τό Γένος μας είναι Ελληνικόν. Καί άν δέν σπουδάσης Ελληνικά, αδελφέ μου, δέν ημπορείς νά καταλάβης εκείνα οπού ομολογεί η Εκκλησία μας. Καλλίτερα, αδελφέ μου, νά έχεις ελληνικόν σχολείον εις τήν χώραν σου παρά νά έχεις βρύσες καί ποτάμια>>. Είναι πολύ χαρακτηριστική η πληροφορία που διασώζει ο Φάνης Μιχαλόπουλος. Θέλοντας νά νουθετήσει όσους μιλούσαν αρβανίτικα στίς ιδιωτικές τους σχέσεις έκοβε συχνά στή μέση τή διδαχή του καί έλεγε τά εξής: <<’Οποιος χριστιανός άντρας καί γυναίκα υπόσχεται μέσα στό σπίτι του νά μή κουβεντιάζη αρβανίτικα, άς σηκωθή απάνω νά μού τό πή καί εγώ νά πάρω όλα του τά αμαρτήματα εις τόν λαιμόν από τόν καιρό που εγεννήθη έως τώρα καί νά βάλω όλους τούς χριστιανούς νά τόν συγχωρήσουμε καί νά λάβη μίαν συγχώρεσιν, οπού άν έδινε χιλιάδαις που γιά δέν τήν εμητάβρισκε>>.

Τό ιδιαίτερο ενδιαφέρον τού αγίου Κοσμά γιά τήν Ελληνική γλώσσα ερμηνεύεται από τό γεγονός ότι θεωρούσε τήν εθνική ομοιογένεια ως βαασική προϋπόθεση τής εθνικής αναγεννήσεως.

3. Η εθνική διάσταση τού έργου του πατρο-Κοσμά ολοκληρώνεται μέ τήν αναχαίτιση τού κύματος τού εξισλαμισμού, που ήταν ταυτόχρονα εις αναχαίτιση τού εκτουρκισμού. Είναι ιστορικά βεβαιωμένο ότι γιά τήν τραγική εκείνη περίοδο τής εθνικής μας ιστορίας οι εξισλαμισμοί απετέλεσαν θρησκευτική καί εθνική αιμορραγία καί σοβαρή απειλή εξαφανίσεως τού Ελληνισμού. Η βία άμεση καί έμμεση, οι επαχθείς φόροι, οι καταπιέσεις καί αυθαιρεσίες τών Τούρκων, ο προσηλυτιστικός  ζήλος τών φανατικών δερβίσιδων καί οι εξευτελιστικοί όροι ζωής που επέβαλε ο κατακτητής στούς δύστυχους ραγιάδες, απετέλεσαν τίς βασικές αιτίες τής αλλαξοπιστίας τών Ορθοδόξων Ελλήνων. Τό μεγαλύτερο μέρος τού ΜΙκρασιατικού πληθυσμού εξισλαμίστηκε καί εκτουρκίστηκε. Τό ίδιο συνέβη καί στή Μακεδονία, τήν ‘Ηπειρο, τή Βοσνία, τήν Ερζεγοβίνη καί κυρίως στήν Αλβανία, όπου ο αριθμός τών Χριστιανών από 550 χιλιάδες κατέβηκε στίς 50 χιλιάδες.

Σ’ αυτό τό καταλυτικό κύμα τού εθνικού καί θρησκευτικού αποχρωματισμού υψώθηκε ως ανασχετική δύναμη η γιγάντια μορφή τού Κοσμά τού Αιτωλού, η οποία συνέβαλε αποφασιστικά στήν αναχαίτιση τού εξισλανισμού καί τήν αποφυγή τού εκτουρκισμού.

Ο Πατρο-Κοσμάς ήταν ο πρώτος που κυκλοφόρησε τή λέξη Γένος στά λαϊκά στρώματα. Ο πρώτος που μύησε τόν αρματολισμό στήν ιδέα τής απελευθερώσεως. Οι Κατσαντωναίοι, ο Σαμουήλ, οι Βλαχαβαίοι ξεψυχούσαν μέ τό όνομά του στά χείλη τους. Η κλεφτουριά δέν γνώρισε άλλον άγιο πέρα από τόν Κοσμά. Χιλιάδες αρματολοί καί κλέφτες υπήρξαν πιστοί καί αφοσιωμένοι μαθητές του, όπως ο νεομάρτυρας Δημήτριος από τή Σαμαρίνα καί ο καλόγερος Σαμουήλ, που έδρασε στό Κούγκι τού Σουλίου.

Γενικά μπορούμε νά πούμε πως ο Κοσμάς ο Αιτωλός υπήρξε ένας θερμός κήρυκας πνευματικού διαφωτισμού, κοινωνικής αλληλεγγύης, δικαιοσύνης, καί ελευθερίας. ‘Ετσι έχει κάθε δικαίωμα νά βρίσκεται παρών στήν πιό θερμή γωνιά κάθε ελληνικής ψυχής. Νά βρίσκεσαι διαρκώς στίς ρίζες τού ‘Εθνους γιά νά τίς αρδεύει καί νά τίς ζωογονεί.

Γιά μάς τούς νεοέλληνες δέν υπάρχει άλλος δρόμος από εκείνον που μάς δείχνει η φωτεινή μορφή τού μεγάλου Εθναποστόλου πατρο-Κοσμά τού Αιτωλού. Είναι ο δρόμος τής δοκιμασμένης Ελληνορθοδόξου παραδόσεως καί κληρονομιάς. Τής παραδόσεως, που δέν είναι ούτε μιά στείρα παρελθοντολογία ούτε μιά άγονη επιστροφή σέ ξεπερασμένες μορφές ζωής, αλλά ένας συσσωρευτής πείρας ζωής, ένα δυναμικό καί δημιουργικό γίγνεσθαι καί μιά αδιάκοπη ζωντανή παρουσία, που γονιμοποιεί καί τρέφει τή νεοελληνική μας διάρκεια.

Δρ. Μιχάλης Γ. Τρίττος