Κατά τίς τελευταῖες δεκαετίες ἐπιχειρεῖται ἕνας συστηματικός, ἀδίστακτος καί ἀνενδοίαστος ἱστορικός ἀναθεωρητισμός, πού ἐπικεντρώνει τόν κύριο στόχο του στήν ὑποβάθμιση (ἕως βαθμοῦ ἐκμηδένισης) τοῦ πνευματικοῦ καί ἡγετικοῦ ρόλου πού διεδραμάτισε ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μας στήν προετοιμασία τοῦ Γένους γιά τόν ξεσηκωμό τοῦ 1821. Αὐτό τό “ἔργο” τό ἀναλαμβάνουν δῆθεν ἱστορικοί ἐπιστήμονες, πάντοτε στό ὄνομα τοῦ ἰδεολογικοῦ ρεύματος τοῦ διαφωτισμοῦ καί τοῦ “προοδευτισμοῦ”. Ἐπειδή ἀδυνατοῦν ἐκ τῆς ἰδιοτελοῦς στράτευσής τους νά κατανοήσουν τόν καίριο πνευματικό χαρακτῆρα τῆς ἐπανάστασης τῆς 25ης Μαρτίου τοῦ 1821, προβαίνουν σέ ἀνερμάτιστες μεθερμηνεῖες καί σέ στρεβλωτικές ἀναγνώσεις τῆς Ἱστορίας. Τό μόνο στό ὁποῖο ἐπικεντρώνονται εἶναι νά πλήξουν τήν Ἐκκλησία. Γιά νά πραγματωθεῖ, ὅμως, αὐτός ὁ στόχος τους, ἑστιάζουν τίς προσπάθειές τους στήν ἀποσαθρωτική ἐξαθλίωση τῆς δημόσιας θέσης πού κατεῖχε ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία στήν πρό τοῦ 1821 περίοδο. Ἔτσι, κατασκευάζοντας τό παρελθόν κατά τά μέτρα τῶν ἐπιδιώξεών τους, μποροῦν εὐχερέστερα νά θεμελιώσουν τό ἴδιο “ἔργο” τους καί σήμερα. Ἡ μέθοδός τους συνίσταται στήν προκρούστειο ἀφαίρεση τοῦ πνευματικοῦ χαρακτῆρα τῆς ἐπανάστασης τοῦ 1821. Μέ αὐτόν τόν τρόπο ἀποδίδουν σέ αὐτήν κυρίως ταξικά καί ἐθνικά κίνητρα καί μόνον. Σέ αὐτήν τήν διαδικασία προβαίνουν προκειμένου νά δικαιωθεῖ ἡ θέση τους ὅτι ὁ Ἑλληνικός ξεσηκωμός τοῦ ’21 ἐπηρεάστηκε σέ ἀποφασιστικό καί καθοριστικό βαθμό ἀπό τήν Γαλλική ἐπανάσταση τοῦ 1789.

Κεντρική μέριμνα τῶν ὀπαδῶν τοῦ Διαφωτισμοῦ ἦταν νά δώσουν στόν ἀνθρωποκεντρισμό (τους) τήν πρωτοκαθεδρία πού διατηροῦσε ἡ Ὀρθόδοξη Θεολογία τῆς Ἐκκλησίας μας. Ὄντας ἀντιεκκλησιαστικό πρωτίστως ρεῦμα ὁ Διαφωτισμός, ἀποσκοποῦσε νά διαγράψει τίς δύο κύριες ὄψεις τῆς Ὀρθόδοξης Θεολογίας: τήν ὁμοίωση τοῦ ἀνθρώπου μέ τόν Θεό καί τήν πεπτωκυῖα φύση τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ Διαφωτισμός ἐνέταξε τόν ἄνθρωπο στά κλειστά ὅρια τῆς φύσης, ἀφοῦ πρῶτα φρόντισε νά ἀναβαθμίσει αὐτήν καί ὀντολογικά καί κανονιστικά. Ἔτσι, ὁ ἄνθρωπος τοῦ Διαφωτισμοῦ παύει νά εἶναι κατ’ εἰκόνα καί καθ’ ὁμοίωσιν τοῦ Θεοῦ καί μάλιστα παύει νά γεννιέται μέ τό προπατορικό ἁμάρτημα. Ἀφοῦ, πλέον, ὁ ἄνθρωπος θεωρεῖται φύση, ἔχει ὑποταχθεῖ στήν φυσική νομοτέλεια, μέ ἀποτέλεσμα νά ἀπωλέσει τήν ἐλευθερία τῆς βούλησής του. Ὑπό αὐτό το διαφωτιστικό πρίσμα ὁ ἄνθρωπος κατ’ ἀνάγκην υἱοθετεῖ κανόνες καί κριτήρια ”ἠθικῆς” συμπεριφορᾶς ἀπό τόν κόσμο τῆς αἰσθησιοκρατίας, μιᾶς καί ὁ ἴδιος εἶναι φύση.

Αὐτά ὅλα γράφονται ἀπό τήν πλευρά μας βέβαια, γιατί ἐπιθυμοῦμε νά καταφανεῖ ὅτι πίσω καί πρίν ἀπό τίς οἱεσδή- ποτε πολιτικές ἐπιλογές πού κυριαρχοῦν στό πεδίο τῶν μεγάλων ἀντιπαραθέσεων, προηγοῦνται πάντοτε τά καθοδηγητικά πνευματικά προτάγματα πού ἐξάγονται ἀπό τίς «φαρέτρες » τῶν ἀντιπάλων. Ἡ προσπάθεια νά μεθερμηνευθεῖ ἡ Ἑλληνική Ἐπανάσταση τοῦ 1821 κατά τό μοντέλο τοῦ Διαφωτισμοῦ εἶναι λυσσαλαία καί πεισμώδης. Θέλουν νά πετύχουν τήν πνευματική ἐξουδετέρωση τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας μας, ὥστε να μήν δικαιοῦται (κατά τούς ὀπαδούς τοῦ Διαφωτισμοῦ) νά καθοδηγεῖ πνευματικά τόν Ἑλληνικό λαό. Οἱ ἰδιαίτερες προγραμματικές στοχεύσεις τῶν “ἡμετέρων” “διαφωτιστῶν” δέν ἦταν προϊόν ἐντοπίων καί ἐνδογενῶν διαδικασιῶν, ἀλλά ἦταν δάνειες ἐπιρροές ἀπό τήν Ἑσπερία πού διακατείχοντο ἀπό ἐπαρχιωτικά συμπλέγματα μειονεξίας. Ἐξ οὗ καί ἡ σπουδή τους νά ἐμφανίζονται στό πεδίο τῆς ἀντιπαράθεσης μέ τέτοιο ἀντιεκκλησιαστικό μένος. Ἄν, λοιπόν, ἡ Ἑλληνική Ἐπανάσταση τοῦ 1821 προσέλαβε τόν πάνδημο καί λυτρωτικό της χαρακτῆρα, αὐτό ὀφείλεται στήν οὐσιαστική πνευματική προπαρασκευή τοῦ Γένους ὑπό τήν καθοδηγητική σκέπη καί στήριξη τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας μας. Καί αὐτό ἔλαβε χώρα μέ ἁπτό, συγκεκριμένο και ἀδιαμφισβήτητο τρόπο, εἴτε τό θέλουν, εἴτε δέν τό θέλουν οἱ πάσης φύσεως και κοπῆς «διαφωτιστές» καί «ὑπό διαφώτιση» τελοῦντες.

Ἀπό τά πρῶτα χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία παρέχει μία μορφή συλλογικῆς ταυτότητας στόν χριστιανικό λαό τόσο τῆς Ἑλλάδας, ὅσο καί στούς χριστιανικούς μή Ἑλληνικούς λαούς τῆς Βαλκανικῆς χερσονήσου. Αὐτή ἡ ταυτότητα εἶναι πρωτίστως πνευματική καί δίνει τήν δυνατότητα στους  χριστιανικούς λαούς τῶν ὑπόδουλων ἐθνῶν, νά διαφοροποιοῦνται τόσο ἀπό τούς Μουσουλμάνους, ὅσο καί ἀπό τούς Παπικούς. Τό Οἰκουμενικό Πατριαχεῖο τῆς Κωνσταντινουπόλεως παίζει οὐσιαστικά ἐθναρχικό ρόλο καί ἐποπτεύει, διαχειρίζεται καί διακονεῖ (ὑπό ἀσφυκτικές καί δυσχερεῖς συνθῆκες) τίς ἀνάγκες τῶν ὑπόδουλων χριστιανῶν. Τό Ἑλληνικό πνεῦμα παρέμεινε ζωντανό καθ’ ὅλη τήν διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας, κυρίως χάρη στό μορφωτικό καί ἐκπαιδευτικό ἔργο τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας μας, στό ὁποῖο βεβαίως εἶχε συμπεριληφθεῖ ἡ μελέτη καί διδασκαλία καί κειμένων τῆς ἀρχαίας Ἑλληνικῆς γραμματείας. Ἀπό κανέναν δέν μπορεῖ νά ἀμφισβητηθεῖ ἡ οὐσιαστική ἐποπτεία πού εἶχε ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία στίς ἐκπαιδευτικές δραστηριότητες τῶν ὑπόδουλων χριστιανῶν.

Αὐτή ἡ σημαντικότατη παιδευτική διάσταση τοῦ ἔργου τῆς Ἐκκλησίας μας μεγιστοποίησε τήν δυνατότητα πρόσληψης καί ἀφομοίωσης ἀπό τό ὑπόδουλο Γένος ὅλων ἐκείνων τῶν στοιχείων πού διατράνωναν τήν πνευματική οὐσία τῆς ταυτότητάς του. Τότε, μπορεῖ νά ἦσαν ὑπόδουλοι οἱ χριστιανοί, ἀλλά γνώριζαν πῶς καί τί νά ἀφομοιώνουν, ἀλλά καί τί καί γιατί νά ἀφήνουν σέ ἀχρησία. Κάτι βέβαια πού δέν συμβαίνει σήμερα.

Δύο εἶναι οἱ πιό σημαντικές μορφές πού κυριάρχησαν στήν πνευματική προετοιμασία τοῦ ὑπόδουλου Γένους γιά τόν ξεσηκωμό τοῦ ‘21: Ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός καί ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης. Ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός ἦταν ἕνας γνήσιος πνευματικός σκαπανέας καί τῆς Ὀρθόδοξης Πίστης ἀλλά καί τῆς Ἑλληνικῆς παιδείας. Ποθοῦσε πρωταρχικά νά μορφωθεῖ ὁ λαός, ὥστε νά μπορεῖ νά κατανοεῖ τά ἐκκλησιαστικά συγγράμματα καί λειτουργικά βιβλία. Πίστευε ὅτι τά Ἑλληνικά Γράμματα φωτίζουν καί λαμπρύνουν τόν ἄνθρωπο. Τόνιζε, λοιπόν, στίς Διδαχές του: «Πρέπει νά στερεώνετε σχολεῖα Ἑλληνικά, νά φωτίζονται οἱ ἄνθρωποι, διότι διαβάζοντας Ἑλληνικά τά ηὗρα, ὅπου λαμπρύνουν καί φωτίζουν τον νοῦν τοῦ ἀνθρώπου».

Γνώριζε καί βίωνε τήν Ὀρθόδοξη Πίστη καί διατράνωνε τήν ἀδελφοσύνη ὅλων τῶν ὑπόδουλων χριστιανῶν, ἀλλά ἔδινε προτεραιότητα (σ’ αὐτήν) χριστιανική και ἔπειτα πατριωτική. Ἔβλεπε ὅτι τήν ἀδελφική ἀγάπη τήν στεριώνει μόνο ἡ ὀρθή Πίστη. Σέ τέτοιο βαθμό ἀγαποῦσε τήν κοινωνική δικαιοσύνη πού τόνιζε σέ ἄλλο σημεῖο : «Ὅθεν, ἀδελφοί μου, ὅσοι ἀδικήσατε Χριστιανούς, ἤ Ἑβραίους, ἤ Τούρκους, νά δώσετε τό ἄδικον ὀπίσω, διότι εἶναι κατηραμένον καί δέν βλέπετε καμμίαν προκοπήν». Ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός θεωροῦσε σάν θεμέλιο λίθο τοῦ Γένους τήν Ὀρθόδοξη Πίστη, τήν Ἑλληνική παιδεία καί τήν χριστιανική κοινωνικότητα. Ἤθελε πρῶτα νά ἀναγεννηθεῖ πνευματικά ὁ ὑπόδουλος Ἑλληνισμός, νά θωρακισθεῖ ἐσωτερικά καί ἐντέλει νά οἰκοδομήσει τήν κοινωνική του δραστηριότητα σε χριστιανικές στέρεες βάσεις. Ἡ σημασία τῆς προσφορᾶς του, τό μέγεθος καί ἡ ἔνταση τοῦ ἀγῶνα του εἶναι ἀκόμη καί τώρα δύσκολο νά ἀποτιμηθεῖ, νά ἐκτιμηθεῖ ἀλλά καί νά σταθμιστεῖ ἀπό τήν μικρότητά μου. Τό μόνο πού μᾶς μένει νά κάνουμε, εἶναι νά στραφοῦμε στόν Ἅγιο, ἀλλά καί να τραφοῦμε ἀπό αὐτόν.

Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης μπορεῖ νά ἀκολούθησε χρονικά τόν Πατροκοσμᾶ, ἀλλά δεν ὑστεροῦσε καί ὁ ἴδιος στήν πνευματική του προσφορά πρός τό Γένος. Ὁ Πατέρας αὐτός τῆς Ἐκκλησίας μας ἐνίσχυσε τά μέγιστα τήν Πίστη τῶν χριστιανῶν καί τόνωσε σημαντικά τό φρόνημα τῶν ὑποδούλων. Ἴσως μετά τόν Ἅγιο Νικόδημο τόν Ἁγιορείτη δέν ἔχει ἐμφανισθεῖ τέτοια πνευματική μορφή, ὄχι μόνον στόν χῶρο τῆς Ἐκκλησίας μας, ἀλλά καί στόν ἐν γένει χῶρο τῆς Πατρίδας μας. Διά τῶν πάμπολλων συγγραμμάτων του καί μέσῳ τῆς ἐργώδους καί ἀκαταπόνητης πορείας του ἐνίσχυσε, τόνωσε, χαλύβδωσε πνευματικά καί τόν κλῆρο καί τον λαό. Ὁδήγησε τόν τόπο σέ μίαν ἀληθινή πνευματική ἀναγέννηση. Ἡ συμβολή του στήν διαμόρφωση καί διατήρηση τοῦ ἤθους τοῦ Γένους, σέ δύσκολες ἱστορικά συνθῆκες καί σέ ἀσφυκτικά ἀντιπνευματικά πλαίσια, ἦταν καθοριστική. Διαφύλαξε ἐπεξέτεινε τήν πνευματική καθοδήγηση ὁλόκληρου τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ πληρώματος (κλήρου καί λαοῦ). Σέ μία καθοριστική ἱστορική περίοδο γιά τό Ἑλληνικό ἔθνος κατά τήν ὁποία οἱ βίαιοι ἐξισλαμισμοί, οἱ ἀποτρόπαιοι ἐξανδραποδισμοί ἦσαν στήν ἡμερησία διάταξη, ἡ καταλυτική παρουσία τοῦ μεγάλου αὐτοῦ Ἁγίου ἀπέτρεψε τά χειρότερα, ἔθεσε τά πνευματικά ἀναχώματα πού ἀνέσχεσαν τήν περαιτέρω κατάπτωση τῶν ὑπόδουλων Ρωμιῶν. Τό ἔργο του, ἡ παρουσία του, ἡ διδασκαλία του, ἡ ἀσκητικήτου αἴγλη, δημιούργησαν τίς προϋποθέσεις τῆς καλῆς ἀλλοίωσης τῶν βαθέως κλονιζομένων χριστιανῶν τῆς ἐποχῆς του, ἔτσι ὥστε νά μπορεῖ κανείς νά πεῖ μέ βεβαιότητα ὅτι ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης εἶναι ὁ ἐπάξιος συνεχιστής τοῦ Πατροκοσμᾶ, σε ὑπερθετικό, μάλιστα, βαθμό. Οὐσιαστικά τέθηκαν ἀπό αὐτόν τόν πρωτοπόρο Πατέρα τῆς Ἐκκλησίας τά πνευματικά θεμέλια πάνω στά ὁποῖα στηρίχθηκε ἡ ἐξεγερσιακή χειραφέτηση τοῦ ρωμαίϊκου. Γιατί, χωρίς πνευματικές βάσεις, ἦταν ἀδύνατον νά ὀρθωθεῖ ἡ παραμικρή ἐπαναστατική κίνηση τῶν ὑπόδουλων Ἑλλήνων. Τό «ταὐτόν» τῶν ὑπόδουλων ρωμιῶν ἔχει νά κάνει καθαρά καί ξάστερα μέ τό ποιοί ἦσαν, μέ τό ποιά ἰδιοπροσωπία θά συγκροτοῦσε τό περιεχόμενο τῆς παραπέρα ἱστορικῆς παρουσίας τους, στίς ἀρχές τοῦ ΙΘ αἰῶνα. Καί, ὄντως, ἡ συμβολή τοῦ Ἁγίου, ὅπως καί τῶν λοιπῶν Κολυββάδων, ἦταν καθοριστική.

Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μας, ἑπομένως, ἐπανέφερε τήν ταυτότητα τοῦ Ἑλληνικοῦ ἔθνους, ἀναζωπύρωσε τίς ἀξίες του, προσδιόρισε τόν προσανατολισμό του, ἔδωσε τήν εὐχή της γιά τήν εὐόδωση καί πραγμάτωση τῶν στόχων του. Σήμερα, ὅμως, ἔχοντας ἀλλοτριωθεῖ πνευματικά, λησμονήσαμε αὐτό τό θεμελιῶδες τετραπλό προτάγμα. Γιά τόν λόγο αὐτό ἔχουμε βυθισθεῖ σέ ἀντίστοιχη τετραπλῆ κρίση: κρίση ταυτότητας, κρίση ἀξιῶν, κρίση προσανατολισμοῦ και κρίση στόχων. Μόνον ὅταν ἐπανεγγραφοῦμε στήν βιωματική τροχιά αὐτῶν τῶν τεσσάρων προταγμάτων (ταυτότητα - ἀξίες - προσανατολισμός - στόχοι) θα χειραφετηθοῦμε ἀπό τήν πραγματική κρίση στήν ὁποία ἔχουμε εἰσέλεθει ἐδῶ και δεκαετίες.

Βασίλης Μακρῆς Μεταλλειολόγος Ε.Μ.Π.

''ENOΡΙΑΚΗ ΕΥΛΟΓΙΑ'' Τεύχος 127 -Μάρτιος 2013