Τα παλαιότερα σωζόμενα ψηφιδωτά χρονολογούνται στον 8ο π.Χ αιώνα και εντοπίζονται στο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου (ιδιαίτερα στη Μικρά Ασία). Εφτά αιώνες αργότερα, η τεχνική των ψηφιδωτών μεταλαμπαδεύτηκε στη Ρώμη και από εκεί σε ολόκληρη τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, καθώς και σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Μεσογείου. Οι ψηφιδωτές διακοσμήσεις γνωρίσαν τη μεγάλη τους ακμή, φθάνοντας σε ύψιστο βαθμό τελειότητας, κατά τη διάρκεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η τέχνη και η τεχνική των βυζαντινών αυτών ψηφιδωτών, έχοντας τις ρίζες της στην ύστερη αρχαιότητα, ανάλογα την εποχή έχει χρησιμοποιηθεί για τη διακόσμηση δαπέδων, τοίχων ή θόλων, σε ναούς και σε παλάτια, ακόμα και για την κατασκευή φορητών ψηφιδωτών εικόνων. Η θεματολογία και η τεχνική της ύστερης ρωμαϊκής τέχνης υιοθετήθηκαν σε μεγάλο βαθμό και έτσι διατηρήθηκαν αρκετά μυθολογικά θέματα ή διακοσμητικά στοιχεία από τον κόσμο της στεριάς και της θάλασσας, αποκτώντας νέο, χριστιανικό συμβολισμό.

Το ιστορικό περίγραμμα της τέχνης του ψηφιδωτού διαιρείται σε τρεις κύριες φάσεις, με τις επιμέρους αναλυτικές περιόδους τους: α) την αποκαλούμενη “κλασσική”, από τις απαρχές της τέχνης στην Εγγύς Ανατολή έως τα θολωτά ψηφιδωτά της πρωτοχριστιανικής τέχνης, β) τη μεγάλη “Μεσαιωνική-Βυζαντινή” φάση, με τα εντοιχισμένα και θολωτά ψηφιδωτά και γ) τη “σύγχρονη” φάση, η οποία ξεκινά με την αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος κατά την περίοδο της Αναγέννησης. Καθώς είναι υλικό πολυτελείας σε σύγκριση με την τοιχογραφία, το ψηφιδωτό παρείχε σημαντικά πλεονεκτήματα. Είχε μεγαλύτερη αντοχή στο χρόνο και έδινε την εντύπωση μεγάλης λαμπρότητας, με όλα αυτά τα πολύχρωμα πετραδάκια τοποθετημένα με ανόμοια κλίση επάνω στο φρέσκο σοβά, έτσι ώστε να έχει το καθένα διαφορετική συμπεριφορά στο φως, που έκαναν την λάμψη αυτής της πολύχρωμης επιφάνειας να πολλαπλάσιάζεται. Οι ανταύγειες του φωτός επάνω στην ψηφιδωτή επιφάνεια δημιουργούν μια εντύπωση εξωπραγματικής διάστασης στον πραγματικό χώρο της εκκλησίας, συμβάλλοντας έτσι ακόμα περισσότερο στην έξαρση του υπερβατικού κόσμου που απεικονίζεται στις εσωτερικές της επιφάνειες.

Η άσκηση της τέχνης του ψηφιδωτού απαιτεί μεγάλη επιδεξιότητα στην προετοιμασία, την επιλογή και την τοποθέτηση των ψηφίδων. Ανάλογα με το μέγεθός τους, τοποθετούνται και σε διαφορετικά μέρη της παράστασης. Η ψηφοθέτηση γίνεται κατά τμήματα και σε ορισμένες περιπτώσεις είναι ορατό το σημείο “ραφής” των διαδοχικών επιφανειών, οι οποίες είναι δυνατόν να έχουν κατασκευαστεί σε διαφορετικές εποχές, όπως στην κόγχη της Αγίας Σοφίας της Κωνσταντινούπολης.

Η κατάκτηση της τεχνικής μαζί με τη βαθιά γνώση των ρευμάτων της τέχνης είναι βασικές προϋποθέσεις, ώστε κάθε μνημείο με ψηφιδωτή διακόσμηση να είναι έργο “μοναδικό”, υψηλής ποιότητος. Ελάχιστα ονόματα καλλιτεχνών ψηφιδογράφων είναι γνωστά. Μερικοί από αυτούς ήταν ο ζωγράφος Λάζαρος στα χρόνια του αυτοκράτορα Θεόφιλου, ο “ιστοριογράφος και μουσειωτής” Εφραίμ, ο Ευλάλιος και ο Απολλώνιος στη Βενετία. Κέντρο αναμφισβήτητο άσκησης της τέχνης του ψηφιδωτού είναι η Κωνσταντινούπολη. Το υψηλό κόστος των υλικών είναι ο σημαντικότερος λόγος που η τέχνη αυτή απλώνεται σε μικρό μόνο αριθμό μνημείων και αποτελεί συχνά εκδήλωση της αυτοκρατορικής αίγλης ή της υψηλής κοινωνικής θέσης και οικονομικής δύναμης του δωρητή.

Η κατανομή των γνωστών μας ψηφιδωτών διακοσμήσεων στο χρόνο και στο χώρο παρέχει ορισμένες σταθερές ενδείξεις για τη σχέση τους με την ιστορική συγκυρία, την πολιτική σταθερότητα, την οικονομική ανάπτυξη και ακόμα για τη σχέση της περιφέρειας με το κέντρο. Δεν είναι τυχαίο ότι οι σημαντικότερες ψηφιδωτές διακοσμήσεις έγιναν σε χρόνια ακμής, που χαρακτηρίζονται από έντονη οικονομική δραστηριότητα. Οι τελευταίες γνωστές μας ψηφιδωτές διακοσμήσεις χρονολογούνται την εποχή του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου, αμέσως μετά την ανάκτηση της Πόλης από τους Λατίνους.

Ο μεγαλύτερος αριθμός εκκλησιών με ψηφιδωτή διακόσμηση βρίσκεται σήμερα στις μεγάλες πόλεις, την Κωνσταντινούπολη και τη Θεσσαλονίκη (δεύτερη σε μέγεθος πόλη του Βυζαντίου), ενώ τα περισσότερα ψηφιδωτά σώζονται σε ναούς της Ελλάδας.

         ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΨΗΦΙΔΩΤΩΝ

              ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΠΕΠΠΑΣ

         2104627621 - 6974102923

Eυχαριστούμε θερμά τον αγαπητό μας φίλο κ.Αντώνη Πέππα για την αποστολή του ανωτέρω κειμένου συγχαίροντας τον ταυτόχρονα για την εξαιρετική εργασία του, ευχόμενοι υγεία και έμπνευση κατά την εξάσκηση της Ιερής Τέχνης του.